Liść Lulka czarnego (Hyoscyamus niger)

Lulek czarny (Hyoscyamus niger)

Psiankowate (Solanaceae)

surowiec: liść lulka czarnego (Folium Hyoscyami)

Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Psiankowatych. Występuje w Europie i Azji. W Polsce występuje dość często, rośnie z reguły na niżu, w pobliżu zabudowań, na rumowisku i ogrodach. Łodyga wysoka do 80 cm, gruczołowato owłosiona. Liście w zarysie jajowate, zatokowopierzastowrębne lub sieczne, u dołu ogonkowe, górne bezogonkowe. Kwiaty wyrastają w kątach liści, promieniste, górne, zebrane w szczytowy kwiatostan. Korona białawożółta, w centrum fioletowa z żyłkami. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

W lecznictwie wykorzystuje się liście, których przyziemne i łodygowe jednostki zbierane są w okresie kwitnienia. Suszy się możliwie szybko w temperaturach 50-60 stopni Celsjusza, aby uniknąć zmiany ich barwy. Surowiec zawiera alkaloidy tropanowe - łącznie 0,02-0,08 %, czyli znacznie mniej niż pokrewne alkaloidowe surowce z Solanaceae. Najważniejszymi z alkaloidów są hioscyjamina i skopolamina, której zawartość sięga niekiedy do 30 % zespołu alkaloidów. Innymi składnikami są m.in flawonoidy, ale mają one mniejsze znaczenie.

Alkaloidy tropanowe stanowią pochodne tropanu, który stanowi produkt kondensacji pierścienia pirolidyny i piperydyny. 3-Hydroksypochodna tropanu - tropan-3-ol, czyli tropina, stanowi rdzeń budowy licznych estrowych alkaloidów tej grupy. Tropina występuje w dwóch odmianach izomerycznych: tropan-3alfa-ol i tropan-3beta-ol. W Psiankowatych występują niemal wyłącznie estry tropiny, w gatunku Erythroxylon coca (Erythoxylaceae) zaś, pochodne tropanu-3beta-ol. 

Hioscyjamina jest alkaloidem występującym w kilku gatunkach Solanaceae. Jest estrem tropiny i kwasu tropowego. Ze względu na asymetryczny atom węgla w cząsteczce kwasu tropowego może występować jako L- lub D-hioscyjamina. W Psiankowatych występuje pierwotnie jako lewoskrętna L-hioscyjamina. Racemiczną odmianą hioscyjaminy jest atropina, która powstaje w wyniku racemizacji hioscyjaminy, czyli jest (±)-hioscyjaminą. Powstaje zwykle przy suszeniu surowców. Atropina jest lekiem porażającym układ przywspółczulny. Blokuje receptory cholinergiczne N i M - jest antagonistą acetylocholiny. Działanie atropiny jest wielokierunkowe. Przede wszystkim hamuje wydzielanie potu, śluzu, soku żołądkowego, rozszerza źrenicę oka. Porażając zakończenia nerwu błędnego powoduje przyśpieszenie czynności serca, zmniejszenie tonusu mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego, pęcherza moczowego. W większych dawkach pobudza ośrodkowy układ nerwowy, co prowadzi nawet do wywołania halucynacji.

Skopolamina ma epoksydowy mostek tlenowy w pierścieniu tropanu, odnośna zasada zwana jest skopiną. Powstaje z hioscyjaminy za pośrednictwem specyficznego systemu enzymów. Skopolamina jest parasympatykolitykiem tj. poraża zakończenia nerwów przywspółczulnych.  W odróżnieniu od atropiny działa depresyjnie na czynności autonomiczne i psychomotoryczne mózgu. Poza tym ma działanie podobne do atropiny. Stosowana jest w postaci bromowodorku Scopolaminum hydrobromicum pozajelitowo w psychozach, chorobie Parkinsona, czy chorobie lokomocyjnej. Wraz z hioscyjaminą wywołują rozkurcz mięśni gładkich narządów wewnętrznych, hamują wydzielanie śliny, śluzu, potu i soku żołądkowego, a także rozszerzają źrenice oka. L-hioscyjamina pobudza niektóre ośrodki mózgowe, a skopolamina poraża je.

Surowiec objęty jest farmakopeą niemiecką DAB 10 i szajcarską Ph. Helv. VII. Wyciąg olejowy z liści lulka  (Oleum Hyoscyami) poraża nerwy czuciowe w skórze i działa przeciwbólowo. Zewnętrznie służy do wcierań w bólach stawowych i mięśniowych na tle gośćcowym i nerwobólach.

Lulek czarny wraz z innymi alkaloidowymi gatunkami magicznych roślin był składnikiem mikstur sławnych głównie w średniowiecznej Europie. Gatunek europejski był długo ceniony jako środek przeciwbólowy, nasenny i uspokajający. Wiedźmy dodawały go do tzw. "maści czarownic", która po wtarciu np. w pachwinę wywoływała uczucie latania i silnych fantazji seksualnych.

Hyoscyamus muticus - uprawiany w Egipcie zawiera aż 0,5-1,4 % hioscyjaminy i może być dobrym źródłem do jej otrzymywania. Z kolei Scopolia carniolica - lulecznica kraińska to wieloletnia bylina rosnąca w Polsce rzadko na Podkarpaciu i w Bieszczadach. Liście ma nieowsłosione. Korzenie zawierają 0,3-0,5 % alkaloidów tropanowych - głównie hioscyjaminę, atropinę, skopolaminę oraz hydroksykumarynę - skopoletynę. Skład podobny jest do korzeni pokrzyku (Radix Belladonnae). 

piśmiennictwo: Stanisław Kohlmuzner "Farmakognozja", Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski "Rośliny lecznicze".