Rabarbar lekarski jako środek przeczyszczający

Rabarbar lekarski (Rheum officinale)

Rdestowate (Polygonaceae)

surowiec: korzeń rzewienia lekarskiego (Radix Rhei)

Rabarbar zwany też rzewieniem to rodzaj roślin z rodziny Polygonaceae. Obejmuje około 20 gatunków rdestowatych, z których  gatunek typowy to rabarbar ogrodowy (Rheum rhaponticum) oraz rzewień lekarski (Rheum officinale), a także rabarbar dłoniasty (Rheum palmatum). Działanie poszczególnych gatunków jest zbliżone do siebie. Rabarbar lekarski jest byliną  o dużych liściach odziomkowych, dłoniastoklapowanych zebranych w rozetkę. Łodygi ma sztywne, wzniesione na wysokość 2-3 metrów i charakteryzuje się grubym i dużym kłączem. Karpa jest podziemną częścią rośliny, z którego wyrastają korzenie spichrzowe. Młode rzewienie wykształcają z reguły najpierw korzeń palowy, który następnie tworzy korzeń spichrzowy. Z niego wyrastają włókniste korzenie, które corocznie regenerują się na nowo. Ze szczytowych pąków rodzą się liście i pędy. Ma małe zielonkawe kwiaty zebrane w wiechowaty kwiatostan. Owocem jest trójkanciasty orzeszek. Pochodzi z obszarów Azji środkowej. W Polsce jest rośliną uprawianą głównie jako warzywo, rzadziej do celów leczniczych.

Oficjalnym surowcem leczniczym jest korzeń (Radix Rhei) oraz kłącze (Rhizoma Rhei), które zostały uwzględnione w czterech wydaniach Farmakopei Polskiej i Farmakopei Pruskiej z 1846 r. Korzeń działa ogólnie przeczyszczająco oraz pobudza mięśnie jelitowe. Zależnie od dawki może działać ściągająco i przeciwbiegunkowo (0,1-0,3 g). Przeczyszczające właściwości rzewienia uaktywniają się w dawkach rzędu 1,5-5 g.

Korzeń rabarbaru używany jest w Chinach (zwą go tam da-hunag) jako środek na bolące zęby. W tym celu smaży się korzeń i moczy w alkoholu uzyskując w ten sposób nalewkę. Następnie moczy się w niej bawełniany wacik i nakłada bezpośrednio na bolący ząb. Rabarbar zawiera przynajmniej sześć uśmierzających ból związków chemicznych. Korzenia rzewienia lekarskiego używa się przy zaparciach i skrzeplinie. Dr. med. Ronald Hoffman poleca taki oto sposób na skuteczne wyeliminowanie zaparć: Miksujemy trzy łodygi rabarbaru lekarskiego bez liści. Dodajemy filiżankę soku jabłkowego, ćwiartkę obranej cytryny i łyżeczkę miodu. Otrzymujemy gęsty, cierpki napój, który powinien być skuteczny. Rzewień zawiera związek o działaniu przeczyszczającym, który jest zbliżonym zamiennikiem substancji występujących w Szkłaku amerykańskim (Cascara sagrada) i Strączyńcu ostrolistnym (Senna alexandrina). Poza tym jak opublikował American Journal of Public Health, Rheum officinale może być skuteczny przy leczeniu wirusowego zapalenia wątroby typu B. Rabarbar jest jednym z 50 fundamentalnych składników chińskiej medycyny ziołowej. Prowadzone w Chinach badania wykazały również skuteczność surowca w chorobie wrzodowej. W ciągu kilku dni rzewień pomógł 90 procentom z 312 osób z krwawiącymi wrzodami.

Substancjami aktywnymi rzewienia są antranoidy (2-12%) w tym: chryzofanol, emodyna, aloe-emodyna, fiscjon i reina. Antranoidy określane też emodynami występują w postaci wolnej lub glikozydowej. Dość łatwo ulegają przemianom oksydacyjnym. Aloe-emodyna wykazuje działanie przeciwbakteryjne (Staphylococcus aureus, Helicobacter pylori) oraz przeciwgrzybiczne. Poza tym wykryto garbniki (5-10%) i flawonoidy (ok. 3%). Antranoidy występujące w rzewieniu to w większości antrazwiązki monomeryczne. Mogą one powstawać w jelitach z antrachinonów na skutek działania flory bakteryjnej (redukcja) lub z odpowiednich glikozydów przez hydrolizę. Antrachinony od dawna znane są jako środki czynne farmakologicznie, łagodnie (laxantia) lub silnie (purganita) przeczyszczające. Rodzaj działania zależy od obecności grup hydroksylowych w pozycji C-1 i C-8 oraz podstawnika w pozycji C-3. Wpływ na działanie przeczyszczające ma też liczba cząsteczek cukrów w glikozydzie (im jest ich więcej, tym silniejszy będzie efekt przeczyszczający). Mechanizm działania przeczyszczającego polega na hamowaniu w jelicie grubym transportu jonów Na+ i wody ze światła jelita do krwi. Ponadto mogą one indukować napływ wody z krwi do jelita, co powoduje ułatwienie wypróżniania. Nie jest zalecane dłuższe stosowanie leków zawierających antranoidy, gdyż mogą spowodować stany zapalne jelita, czy podrażnienie nerek.

Wiele osób zapewne kojarzy rabarbar z różowatymi lub zielonawymi kompocikami pitymi u babci lub w przedszkolu. Rzewień ogrodowy służył właśnie do przyrządzania pysznych i gaszących pragnienie napojów. Ponadto wykazywał wielokierunkowe działanie. Kolorystyka i smak kompotu przypominają mi nieco amazońskie Cacari (Myrciaria dubia), choć mimo wszystko są to bardzo luźne powiązania. Rabarbar dawkować jednak należy ostrożnie. Wszystko ze względu na silnie działającą estrogennie rapontycynę, czyli 3-0-I3-glukozyd rapontygeniny. Dzięki temu wyciągi z rabarbaru mogą być przyjmowane przez kobiety z niedoborem estrogenów lub nadmiarem androgenów, kobiety przekwitające w okresie klimakterium, dziewczęta cierpiące na trądzik, a także mężczyźni z przerostem gruczołu krokowego. Znak ostrzegawczy tyczy się chłopców w okresie dojrzewania lub mężczyzn o niskim poziomie testosteronu, u których przy nadmiernym przyjmowaniu rabarbaru męskie hormony mogą ulec redukcji, co prowadzi do nasilenia żeńskich cech płciowych. W historii medycyny podobne właściwości wykazuje  podgatunek kapusty warzywnej Brassica oreacea, zwana brukselką.

Rapontycyna jest glikozydową formą stylbenu - związku organicznego z grupy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych o strukturze difenyloetylenu. Przeważnie występują w drewnie np. sosny (Pinus sylvestris - Pinaceae) i korzeniach. Wykazują działanie fungistatyczne, czasem estrogenne. W lecznictwie używa się głównie gatunków należących do sectio palmatum, czyli głównie rabarbar dłoniasty (Rheum palmatum) i rzewień lekarski (Rheum officinale). Gatunki te nie zawierają rapontycyny i mają wcinane liście. Farmakopealne gatunki rzewienia pochodzą z gór zachodnich Chin, położonych między pustynią Gobi a rzeką Jang-tse-kiang. W chińskiej medycynie ludowej używane były już w III wieku p.n.e. Surowcem farmakopealnym jest Rheum sp. sectio palmatum o oznaczonej zawartości antrazwiązków. Farmakopea Polska IV wymaga powyżej 3% antrazwiązków w surowcu. Działanie przeczyszczające antrazwiązków występuje po 8 h. Surowiec stosowany jest w postaci różnych leków galenowych i preparatów jako laxans. Do częściej używanych przetworów galenowych rzewienia należą Tinctura Rhei spirituosa i aquosa (nalewka na spirytusie i wyciąg wodny), Extractum Rhei siccum oraz preparaty złożone: Pulvis Magnesiae cum Rheo, syrop Rhelax.

Ze względu na silne właściwości przeczyszczające rabarbaru, leki na nim oparte powinno się stosować ostrożnie. Jeśli podczas przyjmowania rzewienia wystąpi nasilająca się biegunka lepiej zmniejszyć dawkę leku lub całkowicie go odstawić.

piśmiennictwo: Stanisław Kohlmunzer "Farmakognozja", dr Henryk Różański "Medycyna dawna i współczesna", dr James Duke "Zielona Apteka"